ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΡΕΥΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΥ
Συνέντευξη στην Μερσίνα Τσαντοπούλου
Φωτογραφίες Βασιλικής Πασχάλη
Ο Καθηγητής Ιατρικής και Ρευματολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και Διευθυντής της Κλινικής Ρευματολογίας και Κλινικής Ανοσολογίας του Πανεπιστημιακού Γενικού Νοσοκομείου Λάρισας, Λάζαρος Σακκάς απαντάει σε καίρια ερωτήματα των αυτοάνοσων, ρευματικών νόσων που την τελευταία πενταετία βρίσκονται σε έξαρση, ενημερώνει για τις τελευταίες παγκόσμιες εξελίξεις και επαινεί την ιατρική και νοσηλευτική του ομάδα του που συνέβαλε τα μέγιστα ώστε να βγει η κλινική τους πρώτη σε θετικούς ψήφους από τους ίδιους τους ασθενείς. Η τεράστια εμπειρία που διαθέτει ο κ. Σακκάς και οι συνεργάτες του στη διάγνωση και αντιμετώπιση των αυτοάνοσων ρευματικών παθήσεων μαζί με τη βοήθεια που προσφέρει το εργαστήριο ανοσολογίας του ΠΓΝ Λάρισας και της ρευματολογικής κλινικής, καθιστά την κλινική ρευματολογίας και κλινική ανοσολογίας ιδανικό προορισμό για οποιοδήποτε ασθενή με υποψία αυτοάνοσου νοσήματος.
Πως ορίζεται το αυτοάνοσο και ρευματικό νόσημα;
Τα ρευματικά νοσήματα είναι νοσήματα του συνδετικού ιστού και περιλαμβάνουν μυοσκελετικά προβλήματα, αρθρίτιδες και συστηματικά αυτοάνοσα νοσήματα του συνδετικού ιστού. Αυτοάνοσο νόσημα είναι εκείνο στο οποίο υπάρχει ουσία του ανοσοποιητικού συστήματος εναντίον του οργανισμού μας. Η πιο εύκολα αναγνωρίσιμη ουσία εναντίον του εαυτού μας είναι το αυτοαντίσωμα. Συνδετικό ιστός υπάρχει σε όλα τα όργανα του σώματος. Άρα, τα ρευματικά νοσήματα μπορούν να προσβάλουν κάθε όργανο του σώματος. Έτσι ένα αυτοάνοσο ρευματικό νόσημα μπορεί να εκδηλωθεί ως πυρετός που επιμένει και δεν βρίσκεται μικροβιακό αίτιο, ως πόνος και διόγκωση αρθρώσεων, με αίμα και λεύκωμα στα ούρα, δύσπνοια με την προσπάθεια, κοιλιακό άλγος, αναιμία ή ελάττωση αιμοπεταλίων στη γενική αίματος, εγκεφαλικό σε νέο άτομο, αιφνίδια απώλεια όρασης σε ηλικιωμένο άτομο και με εξανθήματα δέρματος ή αλλαγή χρώματος των δακτύλων με την έκθεση στο κρύο (τα δάκτυλα μελανιάζουν ή ασπρίζουν). Μερικά από τα νοσήματα αυτά είναι αθώα, αλλά μερικά είναι σοβαρά και απειλητικά για τη ζωή ή την επιβίωση οργάνου. Π.χ. εάν δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα η προσβολή νεφρού, ο ασθενής καταλήγει στον τεχνητό νεφρό. Εάν δεν αντιμετωπισθεί έγκαιρα η απώλεια όρασης μέσα σε λίγες ώρες καταλήγει σε μόνιμη τύφλωση.
Το γεγονός ότι τα ρευματικά αυτοάνοσα νοσήματα μπορεί να προσβάλουν οποιοδήποτε όργανο του σώματος, είναι η πρόκληση για το ρευματολόγο να βρει τη σωστή αλλά και έγκαιρη διάγνωση. Έτσι, χρειάζεται γνώση μαζί με μεγάλη εμπειρία από πλευράς ρευματολόγου και καλό ανοσολογικό εργαστήριο.
Ένα πράγμα που δεν έχουν μάθει να κάνουν οι πολλοί Έλληνες γιατροί είναι να παραγγέλλουν δυο απλές εξετάσεις: Ταχύτητα καθίζησης ερυθρών (ΤΚΕ) και γενική ούρων. Η ΤΚΕ μας λέει εάν υπάρχει φλεγμονή ή όχι στον ασθενή και η γενική ούρων μας λέει εάν οι νεφροί έχουν φλεγμονή.
Ποια η διάγνωση και αντιμετώπιση των πραγματικών αιτίων εμφάνισης; Υπάρχει πρόληψη και ποια;
Σήμερα γνωρίζουμε ότι περισσότερο συμβάλλουν περιβαλλοντικοί παράγοντες παρά τα γονίδια για να πάθει κάποιος αυτοάνοσο ρευματικό νόσημα. Παράγοντες του περιβάλλοντος σε ένα κατάλληλο γενετικό υπόβαθρο δημιουργεί το αυτοάνοσο ρευματικό νόσημα. Για τη ρευματοειδή αρθρίτιδα ξέρουμε ότι το κάπνισμα και η περιοδοντίτιδα είναι εκλυτικά αίτια για να εμφανισθεί μετά από αρκετά χρόνια η φλεγμονή στις αρθρώσεις. Στη ρευματοειδή αρθρίτιδα, εμφανίζονται στο αίμα αντι-CCP αντισώματα και ρευματοειδής παράγοντας και μετά από πάνω από 10 χρόνια εμφανίζεται πόνος και πρήξιμο στις αρθρώσεις. Άρα συστήνουμε στα άτομα να σταματήσουν το κάπνισμα και να διατηρούν τα ούλα/δόντια υγιή. Τα μικρόβια που αποικίζουν το δέρμα, το στόμα και το έντερο είναι καθοριστικοί παράγοντες για τη διατήρηση της υγείας. Εάν διαταραχθεί η σύνθεση της αποικίας αυτής δημιουργείται αυτοανοσία και φλεγμονή μέσω του ανοσοποιητικού συστήματος.
Η τροφή μας επηρεάζει τη φλεγμονή σε ένα άτομο που έχει φλεγμονώδη νόσο, όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα. Υγιή άτομα που μείωσαν τη λήψη αλατιού είχαν λιγότερες φλεγμονώδεις ουσίες (κυτταροκίνες). Σε ποντίκια, δίαιτα με αυξημένο αλάτι επιδείνωνε τη ρευματοειδή αρθρίτιδα, και την αυτοάνοση εγκεφαλίτιδα, το αντίστοιχο της σκλήρυνσης κατά πλάκας. Επίσης δίαιτα με πολύ αλάτι επιδεινώνει την ψωρίαση. Ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι ότι η τροφή μας μπορεί να επηρεάσει τη λειτουργία γονιδίων, ένα φαινόμενο που ονομάζεται επιγενετική. Η βιταμίνη D σχετίσθηκε με καρδιαγγειακή νόσο, αυτοάνοσα νοσήματα και σακχαρώδη διαβήτη ενηλίκων. Το στρες είναι ένας άλλος εκλυτικός παράγοντας για την αρθρίτιδα. Ακόμα και το στρες μετακόμισης αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης ψωρίασης και ψωριασικής αρθρίτιδας.
Ποια τα χρόνια προβλήματα υγείας που επιφέρουν τα ρευματικά νοσήματα;
Τα ρευματικά νοσήματα χωρίς αποτελεσματική θεραπεία μπορεί να προκαλέσουν βλάβη στις αρθρώσεις και σε άλλα όργανα. Στη ρευματοειδή αρθρίτιδα σκοπός της θεραπείας είναι να εξαλειφθεί η φλεγμονή στις αρθρώσεις. Η φλεγμονή που χρονίζει μπορεί να προκαλέσει βλάβη των οστών των αρθρώσεων με αποτέλεσμα ελάττωση της κινητικότητας των αρθρώσεων, μείωση της λειτουργικής ικανότητας του ασθενούς και μπορεί να καταλήξει σε αναπηρία. Η χρόνια φλεγμονή αυξάνει και το καρδιαγγειακό κίνδυνο. Σήμερα υπάρχουν δραστικά φάρμακα που μειώνουν ή και εξαλείφουν τη φλεγμονή στις αρθρώσεις σε μεγάλο ποσοστό ασθενών.
Πώς διατηρούνται οι αρθρώσεις ακόμα και αυτές που πάσχουν σε καλύτερη κατάσταση;
Με άσκηση που δεν φορτίζει τις αρθρώσεις. Με την άσκηση των μυών που κινούν την άρθρωση, διατηρείται η άρθρωση σε καλή λειτουργική κατάσταση. Το κολύμπι είναι από τις καλύτερες ασκήσεις. Το στρες είναι συχνό στη ζωή μας. Αυτό, πέρα από το να ανοίγομε το παράθυρο και να παίρνομε βαθιές ανάσες, χρειάζεται αναθεώρηση των προτεραιοτήτων στη ζωή μας.
Το πρόσφατο Διεθνές Συνέδριο Αυτοανοσίας στη Λισαβώνα τι μηνύματα έστειλε;
Στο πρόσφατο 11ο Διεθνές Συνέδριο Αυτοανοσίας που πραγματοποιήθηκε στη Λισαβώνα της Πορτογαλίας με τη συμμετοχή περίπου 2.500 συνέδρων από όλο τον κόσμο, παρουσιαστήκαν νέα δεδομένα που αφορούν στην παθογένεια, τη διάγνωση και τη θεραπεία αυτοάνοσων ρευματικών και άλλων νοσημάτων. Τα δεδομένα είναι αισιόδοξα. Ανακαλύφτηκαν νέοι ανοσοδιαγνωστικοί δείκτες με μεγάλη ευαισθησία και ειδικότητα για αυτοάνοσα νοσήματα. Επίσης, αρχίζει να αποσαφηνίζεται ο ρόλος της διαταραχής της αποικίας των μικροβίων που υπάρχουν φυσιολογικά στο έντερο, το δέρμα, και το στόμα, στην εμφάνιση αυτοανόσων νοσημάτων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον δόθηκε στο ρόλο της δίαιτας και των διαιτητικών συνηθειών τόσο στην εμφάνιση όσο και στην αντιμετώπιση αυτοάνοσων νοσημάτων. Τέλος αναδείχθηκε ο σημαντικός προστατευτικός ρόλος κυττάρων που καταστέλλουν την δράση των βλαπτικών κυττάρων και δόθηκε έμφαση στην ανάγκη θεραπειών που θα βασίζονται στην ενίσχυση των προστατευτικών ανοσορυθμιστικών κυττάρων. Το Τμήμα μας παρουσίασε εργασίες από έρευνα που εστιάζεται σε τρεις τομείς. (α) στο ρόλο των ανοσορυθμιστικών κυττάρων σε νοσήματα όπως το σκληρόδερμα και η ψωριασική αρθρίτιδα, (β) στην ανακάλυψη ανοσοβιολογικών δεικτών (αυτοαντισωμάτων, και άλλων), για τη βελτιστοποίηση διάγνωση των αυτοανόσων νοσημάτων, και (γ) στον πιθανό αιτιολογικό ρόλο μικροβίων και ιών για την ανάπτυξη αυτοανόσων νοσημάτων. Σημειώνεται ότι το επόμενο συνέδριο θα πραγματοποιηθεί στην Αθήνα το 2020.
Υπάρχουν φάρμακα με ή χωρίς παρενέργειες και ποια τα οφέλη και οι ζημιές από την λήψη τους;
Τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται στα αυτοάνοσα ρευματικά νοσήματα είναι αρκετά έως πολύ αποτελεσματικά. Ένας στους τρεις ασθενείς με ρευματοειδή αρθρίτιδα έχει πλήρη απαλλαγή των συμπτωμάτων της νόσου. Στα αυτοάνοσα ρευματικά νοσήματα με προσβολή ζωτικών οργάνων, όπως ο συστηματικός ερυθηματώδης λύκος και οι νεκρωτικές αγγειίτιδες, τα ανοσοκατασταλτικά φάρμακα με την κορτιζόνη σώζουν τη ζωή των ασθενών και την επιβίωση του οργάνου που έπασχε. Η κορτιζόνη, σωτήριο φάρμακο στις περιπτώσεις αυτές, μπορεί να έχει παρενέργειες, όπως οστεοπόρωση, μυϊκή αδυναμία, να εμφανίσει σακχαρώδη διαβήτη σε άτομο με προδιάθεση, και γι αυτό εφαρμόζονται προληπτικά μέτρα τη μείωση των επιπτώσεων αυτών. Τα φάρμακα αυτά καταστέλλουν το ανοσοποιητικό σύστημα συνολικά, ενώ νεότερα φάρμακα, τα λεγόμενα βιολογικά φάρμακα καταστέλλουν συγκεκριμένα μόρια του ανοσοποιητικού συστήματος. Έτσι, άτομα που παίρνουν ανοσοκατασταλτικά φάρμακα είναι χρήσιμο να κάνουν εμβόλια για γρίπη και πνευμονιόκοκκο. Όμως άτομα που παίρνουν βιολογικά φάρμακα απαγορεύεται να κάνουν εμβόλια με ζωντανά μικρόβια. Δεν υπάρχει φάρμακο χωρίς παρενέργειες και τα φάρμακα για τα αυτοάνοσα ρευματικά νοσήματα χρειάζονται προληπτικές εξετάσεις αίματος κάθε 3-4 μήνες.
Το ιστορικό της Ρευματολογικής Κλινικής του Πανεπιστημιακού
Η ρευματολογική κλινική του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λάρισας λειτουργεί ως ανεξάρτητη κλινική από την αρχή του 2008. Από την έναρξη λειτουργίας του ΠΓΝ Λάρισας το 1999-200 ως το 2007 λειτουργούσε ως Τμήμα της παθολογικής Κλινικής. Σήμερα, η κλινική με το όνομα κλινική Ρευματολογίας και κλινικής ανοσολογίας λειτουργεί με 14 κλίνες, 3 εξωτερικά ιατρεία, και δωμάτιο κλινικών μελετών, δωμάτιο ημερήσιας νοσηλείας. Επίσης διαθέτει τριχοειδοσκόπιο για την διάγνωση παθήσεων των μικρών αγγείων των νυχιών, και υπέρηχους για τη διάγνωση φλεγμονής στις αρθρώσεις. Η κλινική λειτουργεί καθημερινά 3 εξωτερικά ιατρεία με ειδικευμένους ρευματολόγους και έχει ειδικά ιατρεία ουρικής αρθρίτιδας, συστηματικού ερυθηματώδους λύκου, συστηματικής σκλήρυνσης, ψωριασικής αρθρίτιδας, και τώρα αρχίζει ειδικό Ιατρείο ρευματοειδούς αρθρίτιδας.
Τα μέλη της κλινικής είναι:
Λάζαρος Ι. Σακκάς, MD, DM, PhD(London), FRCP(London)(Hon), Καθηγητής παθολογίας/ρευματολογίας, και Διευθυντής της κλινικής
Δημήτριος Π. Μπόγδανος, MD, PhD(London), αναπληρωτής καθηγητής Παθολογίας/αυτοάνοσων νοσημάτων
Χριστίνα Κατσιάρη, MD, PhD, επικουρη καθηγήτρια παθολογίας/ρευματολογίας
Ιωάννης Αλεξίου, MD, PhD, Επιμεπητής Α ρευματολογίας
Θεοδώρα Σιμοπούλου, MD, PhD, επιμελήτρια Β ρευματολογίας
Τέσσερεις ειδικευόμενοι (ο ένας είναι υπεράριθμος).
Στους χώρους του Πανεπιστημίου η κλινική διαθέτει ερευνητικό Εργαστήριο. Στο ερευνητικό εργαστήριο γίνονται όλες οι ανοσολογικές εξετάσεις για τη διάγνωση αυτοανόσων νόσων αλλά και την ανίχνευση αυξημένου κινδύνου εμφάνισης αυτοάνοσου νοσήματος ή εκδήλωσής του. Αυτό είναι ιδιαίτερα χρήσιμο γιατί τα αυτοάνοσα νοσήματα δεν έχουν διαγνωστική εξέταση όπως λχ ο μελιταίος, όπου κάνοντας μια εξέταση μπορεί ο γιατρός να πει εάν ο ασθενής έχει ή όχι μελιταίο. Στο Εργαστήριο γίνεται έρευνα και διδακτορικές εργασίες στα αυτοάνοσα νοσήματα. Σήμερα απασχολούνται 10 άτομα στην κλινική και το εργαστήριο με χρηματοδότηση από υποτροφίες, και ερευνητικά προγράμματα.
Μία μεγάλη επιτυχία της κλινικής ρευματολογίας/κλινικής ανοσολογίας είναι η έγκαιρη διάγνωση και εφαρμογή της κατάλληλης θεραπείας. Εάν προσβληθούν νεύρα ή αγγεία η θεραπεία άμεση θεραπεία σώζει ζωές και τη λειτουργία οργάνων, όπως οι νεφροί. Αφαιρείται με ειδική διεργασία, την πλασμαφαίρεση που εφαρμόζεται στη νεφρολογική κλινική, η βλαβερή ουσία του ανοσοποιητικού, και χορηγούνται φάρμακα που καταστέλλουν τη μεγάλη ενεργοποίηση του ανοσοποιητικού συστήματος ώστε να μη δημιουργήσει πάλι τη βλαβερή αυτή ουσία. Επειδή οι αυτοάνοσες ρευματικές παθήσεις μπορεί να προσβάλουν οποιοδήποτε όργανο, το ΠΓΝ Λάρισας διαθέτει όλες τις ειδικότητες και μέσα για την αντιμετώπιση οποιουδήποτε προβλήματος, και υπάρχει άριστη συνεργασία με τις κλινικές και τα εργαστήρια.
Ποιος είναι ο Λάζαρος Ι. Σακκάς
Ο Λάζαρος Σακκάς, MD, DM, PhD(London), FRCP(London)(Hon) είναι σήμερα Καθηγητής Ιατρικής και Ρευματολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και Διευθυντής της Κλινικής Ρευματολογίας και Κλινικής Ανοσολογίας του Πανεπιστημιακού Γενικού Νοσοκομείου Λάρισας. Επίσης είναι Adjunct Assistant Professor, Temple University School of Medicine, Philadelphia, PA, USA, και Adjunct Professor, Molecular Medicine, Old Dominion University, Norfolk, VA, USA.
Έχει εκπαιδευτεί στην Παθολογία και τη Ρευματολογία σε Ελλάδα και Λονδίνο και έχει αποκτήσει μεγάλη εμπειρία σε ρευματικά και αυτοάνοσα νοσήματα στις δύο αυτές χώρες και στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ. Έχει κάνει έρευνα στις αρθρίτιδες, την ψωριασική αρθρίτιδα, την οστεοαρθρίτιδα και τη συστηματική σκλήρυνση στην Ιατρική σχολή Guy’s και του St’Thomas του Λονδίνου και στην Ιατρική Σχολή του Temple University, Philadelphia, PA.
Είναι Διευθυντής Σύνταξης της Ελληνικής Ρευματολογίας και στη συνέχεια στο Mediterranean journal of rheumatology, μέλος συντακτικού συμβουλίου σε πολλά επιστημονικά περιοδικά και Διευθυντής Σύνταξης σε δύο βιβλία. Είναι κριτικός σε πολλά επιστημονικά περιοδικά και έχει δημοσιεύσει περισσότερα από 130 άρθρα σε αγγλόφωνα περιοδικά και περισσότερα από 60 σε Ελληνικά περιοδικά, κεφάλαια σε βιβλία. Έχει δώσει ομιλίες σε πολλά Εθνικά και αρκετά διεθνή συνέδρια – σεμινάρια.